ЁЯП║✨ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдн्рдпрддाрдПँ : рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рд╕े рдХांрд╕्рдп рдФрд░ рд▓ौрд╣ рдпुрдЧ рддрдХ ✨ЁЯП║
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╣ैं। ЁЯМД
рдпрд╣ рднूрдоि рдХेрд╡рд▓ рд░ाрдЬрдкूрдд рдХाрд▓ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдиिрд░ंрддрд░рддा рдХे рд▓िрдП рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд░рдЦрддी рд╣ै। рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕िंрдзु рдШाрдЯी, рддाрдо्рд░рдкाрд╖ाрдг, рдХांрд╕्рдп рдФрд░ рд▓ौрд╣ рдпुрдЧ рддрдХ — рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡ंрдд рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
ЁЯУЪ Table of Contents
1️⃣ рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рдХी рд╕рдн्рдпрддाрдПँ
2️⃣ рдордз्рдпрдкाрд╖ाрдг рдХाрд▓ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
3️⃣ рдирд╡рдкाрд╖ाрдг рдХ्рд░ांрддि
4️⃣ рддाрдо्рд░рдкाрд╖ाрдг рд╕ंрд╕्рдХृрддि (Copper Age)
5️⃣ рдХांрд╕्рдп рдпुрдЧीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि
6️⃣ рд▓ौрд╣ рдпुрдЧ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि
7️⃣ рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
8️⃣ рдЖрд╣рдб़–рдмрдиाрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि
9️⃣ OCP (рдЧेрд░ू рд░ंрдЧ рдоृрдж्рднांрдб) рд╕ंрд╕्рдХृрддि
ЁЯФЯ рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдЕंрддрд░
ЁЯки 1️⃣ рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рдХी рд╕рдн्рдпрддाрдПँ (5 рд▓ाрдЦ рдИ.рдкू. – 10,000 рдИ.рдкू.)
рдоाрдирд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдг рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдкрдд्рдерд░ рдХे рдФрдЬाрд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рдеा।
ЁЯФ╣ рдкुрд░ाрдкाрд╖ाрдг рдХाрд▓
рдЙрдк-рдХाрд▓:
-
рдиिрдо्рди рдкुрд░ाрдкाрд╖ाрдг
-
рдордз्рдп рдкुрд░ाрдкाрд╖ाрдг
-
рдЙрдЪ्рдЪ рдкुрд░ाрдкाрд╖ाрдг
рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ:
ЁЯкУ рд╣ैंрдбрдРрдХ्рд╕, рдХ्рд▓ीрд╡рд░, рдЪॉрдкрд░
ЁЯОп рд╢िрдХाрд░ी–рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдХрд░्рддा рдЬीрд╡рди
ЁЯки рдХ्рд╡ाрд░्рдЯрдЬाрдЗрдЯ, рдмेрд╕ाрд▓्рдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ
ЁЯУН рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдерд▓:
рдмूрдв़ा рдкुрд╖्рдХрд░ (рдЕрдЬрдоेрд░), рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░ (рдЬрдпрдкुрд░), рдЬाрдпрд▓ (рдиाрдЧौрд░), рдЗंрдж्рд░рдЧрдв़ (рдмूंрджी)
ЁЯЦ╝️ [рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрдЭाрд╡: рд╣ैंрдбрдРрдХ्рд╕ рдФрд░ рдХ्рд▓ीрд╡рд░ рдЬैрд╕े рдкाрд╖ाрдг рдФрдЬाрд░]
ЁЯП╣ 2️⃣ рдордз्рдпрдкाрд╖ाрдг рдХाрд▓ (10,000 – 5,000 рдИ.рдкू.)
рдпрд╣ рдХाрд▓ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдпुрдЧ рдеा — рдЦाрдиाрдмрджोрд╢ рдЬीрд╡рди рд╕े рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдХी рдУрд░।
✨ рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
ЁЯРД рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд (рдмाрдЧोрд░ – рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди)
ЁЯМ╛ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХृрд╖ि (рдЧेрд╣ूं, рдЬौ)
⚰️ рджрдлрдиाрдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा
ЁЯОи рд╢ैрд▓рдЪिрдд्рд░ рдХрд▓ा (рд▓ाрд▓ рд╡ рд╕рдлेрдж рд░ंрдЧ)
ЁЯУН рдмाрдЧोрд░ (рднीрд▓рд╡ाрдб़ा)
➡️ рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдордз्рдпрдкाрд╖ाрдг рд╕्рдерд▓
➡️ рдХृрд╖ि рдФрд░ рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХे рд╕рдмрд╕े рдкुрд░ाрдиे рдк्рд░рдоाрдг
ЁЯЦ╝️ [рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрдЭाрд╡: рдмाрдЧोрд░ рд╕्рдерд▓ рдФрд░ рд╢ैрд▓ рдЪिрдд्рд░]
ЁЯМ╛ 3️⃣ рдирд╡рдкाрд╖ाрдг рдХाрд▓ (5,000 – 1,000 рдИ.рдкू.)
рдЗрд╕े рдирд╡рдкाрд╖ाрдг рдХ्рд░ांрддि рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
ЁЯФС рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯПа рд╕्рдеाрдпी рдЧाँрд╡ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
ЁЯМ╛ рдХृрд╖ि рдЖрдзाрд░िрдд рдЬीрд╡рди
⚙️ рдШिрд╕े рд╣ुрдП рдФрдЬाрд░ – рд╕िрд▓рдмрдЯ्рдЯा, рдЧ्рд░ाрдЗंрдбрд░
ЁЯП║ рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдмрд░्рддрди, рдмुрдиाрдИ, рдХрддाрдИ
ЁЯУН рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдерд▓:
рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░, рд╕ोрд╣рдирдкुрд░ा, рд╣рд░рд╕ौрд░ा, рд╣рдо्рдоीрд░рдЧрдв़
ЁЯМН рдоेрд╣рд░рдЧрдв़ рд╕ंрд╕्рдХृрддि
ЁЯСЙ рднाрд░рддीрдп рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдХृрд╖ि рдмрд╕्рддी
ЁЯСЙ рдХрдкाрд╕ рдХी рдЦेрддी рдФрд░ рджाँрддों рдХी рдб्рд░िрд▓िंрдЧ рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдоाрдг
ЁЯФ▒ 4️⃣ рддाрдо्рд░рдкाрд╖ाрдг рд╕ंрд╕्рдХृрддि (Copper Age)
рдкрдд्рдерд░ + рддांрдмे рдХे рдФрдЬाрд░ = рддाрдо्рд░рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ
✨ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯЯд рдЪिрдд्рд░िрдд рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдмрд░्рддрди
ЁЯЫЦ рдХрдЪ्рдЪी рдИंрдЯों рдХे рдШрд░
ЁЯРВ рдкрд╢ुрдкाрд▓рди (рдоांрд╕ рдк्рд░рдзाрди)
✍️ рд▓ेрдЦрди рдХा рдЕрднाрд╡
ЁЯУН рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдерд▓:
рдЧрдгेрд╢्рд╡рд░ (рд╕ीрдХрд░), рдЖрд╣рдб़ (рдЙрджрдпрдкुрд░), рд░ंрдЧрдорд╣рд▓ (рд╣рдиुрдоाрдирдЧрдв़)
ЁЯЦ╝️ [рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрдЭाрд╡: рддांрдмे рдХे рдФрдЬाрд░ рдФрд░ OCP рдмрд░्рддрди]
ЁЯЯа 5️⃣ рдХांрд╕्рдп рдпुрдЧीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि (3000 – 1500 рдИ.рдкू.)
рдпрд╣ рдпुрдЧ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдирдЧрд░ीрдХрд░рдг рдХा рд╕ंрдХेрдд рджेрддा рд╣ै।
✨ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯПЩ️ рд╕ंрдЧрдаिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ
⚙️ рдХांрд╕्рдп рдФрд░ рддांрдмे рдХे рдФрдЬाрд░
ЁЯОи рд▓ाрд▓-рдХाрд▓े рдмрд░्рддрди
ЁЯМ╛ рдХृрд╖ि + рд╢िрд▓्рдк рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
ЁЯУН рд╕ोрдеी (рдмीрдХाрдиेрд░) – рдХाрд▓ीрдмंрдЧा-I
⚔️ 6️⃣ рд▓ौрд╣ рдпुрдЧ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि
рд▓ोрд╣े рдХे рдФрдЬाрд░ों рд╕े рдХृрд╖ि рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдоें рдХ्рд░ांрддि рдЖрдИ।
ЁЯФС рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯМ╛ рд╣рд▓ рд╕े рдХृрд╖ि
ЁЯП░ рдХिрд▓ेрдмंрдж рдмрд╕्рддिрдпाँ
ЁЯЯе рд▓ाрд▓ рдоृрдж्рднांрдб
ЁЯУН рдмैрд░ाрда (рдЬрдпрдкुрд░)
✔️ рдордд्рд╕्рдп рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी
✔️ рдЕрд╢ोрдХ рдХा рднाрдм्рд░ू рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ
✔️ 1999 рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдЧोрд▓ рдоंрджिрд░ (рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдоंрджिрд░)
ЁЯУН рдЕрди्рдп рд╕्рдерд▓:
рдиोрд╣ (рднрд░рддрдкुрд░), рд╕ुрдиाрд░ी (рдиीрдордХाрдеाрдиा), рд░ेрдб (рдЯोंрдХ)
ЁЯПЩ️ 7️⃣ рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
⏳ рдХाрд▓: 3500 – 1500 рдИ.рдкू.
ЁЯУН рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдерд▓:
ЁЯМ╛ рдХाрд▓ीрдмंрдЧा (рд╣рдиुрдоाрдирдЧрдв़)
✨ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯПЩ️ рдиिрдпोрдЬिрдд рдирдЧрд░
ЁЯЪ┐ рдЬрд▓ рдиिрдХाрд╕ी рдк्рд░рдгाрд▓ी
ЁЯМ╛ рдЬुрддे рд╣ुрдП рдЦेрдд (рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдк्рд░рдоाрдг)
ЁЯФе рдЕрдЧ्рдиिрд╡ेрджिрдХाрдПँ
⚰️ рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рджрдлрди рдк्рд░рдеाрдПँ
ЁЯЦ╝️ [рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрдЭाрд╡: рдХाрд▓ीрдмंрдЧा рдХा рдЬुрддा рд╣ुрдЖ рдЦेрдд]
ЁЯЯг 8️⃣ рдЖрд╣рдб़–рдмрдиाрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि (3000 – 1500 рдИ.рдкू.)
рдпрд╣ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХांрд╕्рдпрдкाрд╖ाрдг рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै।
ЁЯФС рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯПа рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╡ рдЧोрд▓ рдШрд░
ЁЯП║ рдХाрд▓े–рд▓ाрд▓ рдмрд░्рддрди (BRW)
⚒️ рддांрдмे рдХे рдФрдЬाрд░ – ‘рддाрдо्рд░рд╡рддी’ рд╕ंрд╕्рдХृрддि
ЁЯМ╛ рдХृрд╖ि + рд╡्рдпाрдкाрд░ (рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕े рд╕ंрдмंрдз)
ЁЯУН рдоुрдЦ्рдп рд╕्рдерд▓:
рдЖрд╣рдб़, рдЧिрд▓ुंрдб, рдмाрд▓ाрдерд▓, рдУрдЭिрдпाрдиा, рдкрдЫрдорддा
ЁЯМЯ рдмाрд▓ाрдерд▓ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдЦोрдЬ:
ЁЯСЙ 4000 рд╡рд░्рд╖ рдкुрд░ाрдиा рдХंрдХाрд▓
ЁЯСЙ рдоाрдирд╡ рдХुрд╖्рда рд░ोрдЧ рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдк्рд░рдоाрдг
ЁЯЯд 9️⃣ OCP – рдЧेрд░ू рд░ंрдЧ рдоृрдж्рднांрдб рд╕ंрд╕्рдХृрддि
⏳ рдХाрд▓: 2000 – 1500 рдИ.рдкू.
✨ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
ЁЯП║ рдУрдХ्рд░े рд░ंрдЧ рдХे рдмрд░्рддрди
⚒️ рддांрдмे рдХे рдЦрдЬाрдиे
ЁЯМ╛ рдХृрд╖ि + рдкрд╢ुрдкाрд▓рди
ЁЯУН рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдерд▓:
рдЧрдгेрд╢्рд╡рд░ (рд╕ीрдХрд░) – рд╣рдб़рдк्рдкा рдХो рддांрдмा рдЖрдкूрд░्рддि
рдЬोрдзрдкुрд░ा (рдЬрдпрдкुрд░) – 1.5 рдоीрдЯрд░ рдоोрдЯी OCP рдкрд░рдд
ЁЯМ▒ ЁЯФЯ рд╕рдн्рдпрддा рдмрдиाрдо рд╕ंрд╕्рдХृрддि
ЁЯзй рд╕ंрд╕्рдХृрддि = рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХा рддрд░ीрдХा
ЁЯМ│ рд╕рдн्рдпрддा = рд╕ंрд╕्рдХृрддि + рд╢ाрд╕рди + рдирдЧрд░ + рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
ЁЯСЙ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдмीрдЬ рд╣ै, рд╕рдн्рдпрддा рд╡ृрдХ्рд╖ рд╣ै ЁЯМ│
ЁЯМЯ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХेрд╡рд▓ рд╡ीрд░ों рдХी рднूрдоि рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд░рд╣ा рд╣ै।
ЁЯки➡️ЁЯП║➡️ЁЯПЩ️
рдкाрд╖ाрдг рдпुрдЧ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдирдЧрд░ рд╕рдн्рдпрддाрдУं рддрдХ, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдиे рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рджिрд╢ा рдФрд░ рдЖрдзाрд░ рджिрдпा рд╣ै।
ЁЯУШ RAS | NET | REET | UPSC | History Students рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг