ЁЯПЫ️✨ рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
(Rajasthan During Mahajanpada Period) ✨ЁЯПЫ️
(рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд░ाрдЬрдиीрддि, рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╕ंрдЧрдо)
рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХाрд▓ (рд▓рдЧрднрдЧ 6рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡) рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдПрдХ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдоोрдб़ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдпा। рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рд╡ैрджिрдХ рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ाрдЬ्рдпों, рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рдХेंрдж्рд░ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдЖ।
рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХो “рдж्рд╡िрддीрдп рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг” (Second Urbanisation) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। ЁЯПЩ️
ЁЯУЪ Table of Contents
1️⃣ рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХाрд▓ рдХा рдкрд░िрдЪрдп
2️⃣ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж
3️⃣ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рдЬрдирдЬाрддिрдпाँ
4️⃣ рд╕िрдХंрджрд░ рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдмाрдж рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
5️⃣ рдоौрд░्рдп рд╢ाрд╕рди рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░
6️⃣ рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░рдк рд╢ाрд╕рди
7️⃣ рдоुрдж्рд░ा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп
8️⃣ рдЧुрдк्рдд, рд╣ूрдг рдФрд░ рд╡рд░्рдзрди рдХाрд▓
9️⃣ рдЧुрд░्рдЬрд░–рдк्рд░рддिрд╣ाрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп
ЁЯФЯ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
ЁЯМН 1️⃣ рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХाрд▓ : рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि
ЁЯФ╣ 6рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рддрдХ рдЫोрдЯे рдЬрдирдкрдж рдмрдб़े рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдП
ЁЯФ╣ рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХрд╣ा рдЧрдпा
ЁЯФ╣ рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░ंрде рдЕंрдЧुрдд्рддрд░ рдиिрдХाрдп рдоें 16 рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ
ЁЯФ╣ рдпрд╣ рдпुрдЧ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдоेрдХрди, рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдирдП рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдХाрд▓ рдеा
ЁЯП╣ 2️⃣ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж
ЁЯЯб рдордд्рд╕्рдп (Matsya) рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж
ЁЯУН рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рдЬрдпрдкुрд░, рдЕрд▓рд╡рд░, рднрд░рддрдкुрд░
ЁЯПЫ️ рд░ाрдЬрдзाрдиी: рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░ (рд╡рд░्рддрдоाрди рдмैрд░ाрда)
ЁЯСС рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ: рд░ाрдЬा рд╡िрд░ाрдЯ
⚠️ 5рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИ.рдкू. рдоें рдЪेрджि рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрдзीрди
ЁЯЦ╝️ [рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрдЭाрд╡: рдмैрд░ाрда – рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░]
ЁЯЯа рд╢ौрд░рд╕ेрди рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж
ЁЯУН рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рдЕрд▓рд╡рд░, рднрд░рддрдкुрд░, рдзौрд▓рдкुрд░, рдХрд░ौрд▓ी
ЁЯПЫ️ рд░ाрдЬрдзाрдиी: рдордеुрд░ा
➡️ рдордеुрд░ा–рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡
ЁЯФ╡ рдХुрд░ु рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж
ЁЯПЫ️ рд░ाрдЬрдзाрдиी: рдЗрди्рдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде
ЁЯУН рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░: рдЙрдд्рддрд░ рдЕрд▓рд╡рд░ рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧ
ЁЯЫб️ 3️⃣ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рдЬрдирдЬाрддिрдпाँ
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдФрд░ рдкंрдЬाрдм рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдХेंрдж्рд░ рдеा।
рдк्рд░рдоुрдЦ рдЧрдг:
-
рдЕрд░्рдЬुрдиाрдпрди
-
рдоाрд▓рд╡
-
рд╢िрд╡ि
-
рдпौрдзेрдп
-
рдЖрднीрд░
-
рдХुрдиिंрдж
⚔️ рдЕрд░्рдЬुрдиाрдпрди
ЁЯУН рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рднрд░рддрдкुрд░–рдЕрд▓рд╡рд░
⏳ рдЙрджрдп: рд╢ुंрдЧ рдХाрд▓ (185–73 рдИ.рдкू.)
ЁЯП╣ рд╢िрд╡ि (Shivi) рдЧрдг
ЁЯУН рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рдЙрджрдпрдкुрд░–рдЪिрдд्рддौрдб़рдЧрдв़
ЁЯПЩ️ рд░ाрдЬрдзाрдиी: рдордз्рдпाрдоिрдХा (рдирдЧрд░ी)
ЁЯФН рдЙрдд्рдЦрдирди: 1904 – рдбी.рдЖрд░. рднंрдбाрд░рдХрд░
ЁЯФе рдоाрд▓рд╡ (Malavas)
ЁЯУЦ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ: рдкрддंрдЬрд▓ि рдХा рдорд╣ाрднाрд╖्рдп
ЁЯУН рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд░ाрдЬрдзाрдиी: рдХाрд░्рдХोрдЯрдирдЧрд░ (рдирдЧрд░, рдЯोंрдХ)
➡️ рдмाрдж рдоें рдоाрд▓рд╡ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмрд╕ рдЧрдП
ЁЯЫб️ рдпौрдзेрдп (Yaudheya)
ЁЯУН рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рдЧंрдЧाрдирдЧрд░, рд╣рдиुрдоाрдирдЧрдв़
ЁЯУЦ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ: рдкाрдгिрдиि рдХी рдЕрд╖्рдЯाрдз्рдпाрдпी
ЁЯки рдЬूрдиाрдЧрдв़ рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ (150 рдИ.) рдоें рд╕ैрди्рдп рд╢рдХ्рддि рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा
ЁЯУМ рдиोрдЯ: рдмीрдХाрдиेрд░–рдЬोрдзрдкुрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЬांрдЧрд▓ рджेрд╢ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा।
⚡ 4️⃣ рд╕िрдХंрджрд░ рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдмाрдж (326 рдИ.рдкू.)
ЁЯФ╣ рд╕िрдХंрджрд░ рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдмाрдж
➡️ рдоाрд▓рд╡, рд╢िрд╡ि, рдЕрд░्рдЬुрдиाрдпрди рдЬैрд╕ी рдЬाрддिрдпाँ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдЖрдИं
➡️ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдмрдв़ा
ЁЯПЫ️ 5️⃣ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдоौрд░्рдп рд╢ाрд╕рди (321–184 рдИ.рдкू.)
ЁЯСС рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХे рд╕рдордп рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ाрдоिрд▓
ЁЯУН рдмैрд░ाрда (рдЬрдпрдкुрд░)
ЁЯЫХ рдмीрдЬрдХ-рдХी-рдкрд╣ाрдб़ी – рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдмौрдж्рдз рдЪैрдд्рдп
ЁЯП║ NBPW рдоृрдж्рднांрдб рдХे рдк्рд░рдоाрдг
ЁЯУЬ рдХрдгрд╕рд╡ा рдЕрднिрд▓ेрдЦ (рдХोрдЯा) – рдоौрд░्рдп рд╢ाрд╕рдХ рдзрд╡рд▓ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ
⚔️ 6️⃣ рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░рдк рд╢ाрд╕рди
ЁЯЗмЁЯЗ╖ рдпूрдиाрдиी
ЁЯСС рдоीрдиांрдбрд░ (150 рдИ.рдкू.)
➡️ рдордз्рдпрдоिрдХा (рдЪिрдд्рддौрдб़) рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░
ЁЯРО рд╢рдХ (Scythians)
⏳ 1рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИ.рдкू. рд╕े
ЁЯСС рдк्рд░рдердо рд╢рдХ рд╢ाрд╕рдХ: рдоौрд╕ (рдоोрдЧा)
ЁЯП║ рдХुрд╖ाрдг
ЁЯУЬ рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ (83–119 рдИ.)
➡️ рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╢ाрд╕рди
ЁЯЫб️ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдХ्рд╖рдд्рд░рдк (35–405 рдИ.)
ЁЯУН рдЧुрдЬрд░ाрдд, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдоाрд▓рд╡ा
ЁЯСС рд░ुрдж्рд░рджрдорди I – рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдЭीрд▓ рдЕрднिрд▓ेрдЦ (150 рдИ.)
ЁЯкЩ 7️⃣ рдоुрдж्рд░ा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп (Numismatic Evidence)
ЁЯТ░ рдмैрд░ाрда:
-
8 рдкंрдЪрдЪिрд╣्рдиिрдд
-
28 рдЗंрдбो-рдЧ्рд░ीрдХ рд╕िрдХ्рдХे
ЁЯТ░ рд╕ांрднрд░:
-
200 рд╕िрдХ्рдХे
-
рдкंрдЪрдЪिрд╣्рдиिрдд + рдЗंрдбो-рд╕ाрд╕ाрдиिрдпрди
ЁЯТ░ рдиाрд▓िрдпाрд╕рд░:
-
рдХुрд╖ाрдг рдФрд░ рдЧुрдк्рдд рд╕िрдХ्рдХे
ЁЯМЯ 8️⃣ рдЧुрдк्рдд, рд╣ूрдг рдФрд░ рд╡рд░्рдзрди рдХाрд▓
ЁЯЯб рдЧुрдк्рдд рдХाрд▓
ЁЯСС рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे 351 рдИ. рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрдЧ рдЬीрддे
ЁЯТ░ рдмрдпाрдиा (рднрд░рддрдкुрд░) – 2000 рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡рд░्рдг рдоुрдж्рд░ाрдПँ
ЁЯЫХ рдЧुрдк्рдд рдоूрд░्рддिрдпाँ – рдЖрднाрдиेрд░ी, рдУрд╕िрдпां, рдоंрдбोрд░, рдЬрдЧрдд
ЁЯФе рд╣ूрдг рдЖрдХ्рд░рдордг
ЁЯСС рддोрд░рдгрдорд▓ (503 рдИ.)
⚔️ рдпрд╢ोрд╡рд░्рдорди рдиे 532 рдИ. рдоें рд╣ूрдгों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा
ЁЯП╣ рд╡рд░्рдзрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп
ЁЯСС рд╣рд░्рд╖рд╡рд░्рдзрди (606–647 рдИ.)
➡️ рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХрдордЬोрд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдЧрдгों рдХा рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди
ЁЯЯа 9️⃣ рдЧुрд░्рдЬрд░–рдк्рд░рддिрд╣ाрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп
⏳ 550–1018 рдИ.
ЁЯСС рдиाрдЧрднрдЯ्рдЯ I
ЁЯПЫ️ рд░ाрдЬрдзाрдиी: рд╢्рд░ीрдорд▓ (рднीрдирдорд▓, рдЬाрд▓ोрд░)
➡️ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрдЧ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг
➡️ рдХрди्рдиौрдЬ рд╡िрдЬрдп
ЁЯМИ ЁЯФЯ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
ЁЯк╢➡️ЁЯПЩ️➡️ЁЯПЫ️
рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рдУрд░ рдмрдв़ा।
✔️ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा
✔️ рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг
✔️ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдоुрдж्рд░ा
✔️ рдоौрд░्рдп рд╕े рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдЧुрд░्рдЬрд░–рдк्рд░рддिрд╣ाрд░ рддрдХ рдХी рдиिрд░ंрддрд░рддा
ЁЯСЙ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХेрд╡рд▓ рд╕ीрдоांрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдирд╣ीं рдеा, рдмрд▓्рдХि
ЁЯСЙ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдеा।